تلاش ترکیه برای قبرسی‌کردن سوریه

در تاریخ 6 اکتبر 2019، دونالد ترامپ رئیس جمهور ایالات متحده دستور خروج نیروهای آمریکایی از شمال شرقی سوریه را که برای پشتیبانی از نیروهای کرد در آنجا بودند، صادر کرد. سه روز بعد یعنی در تاریخ 9 اکتبر 2019 ماشین جنگی ترکیه به سمت مرزهای خود با سوریه به حرکت درآمد و هم زمان جنگنده های ترکیه بمباران مناطق کرد نشین را آغاز کردند. تنها علتی که برای این هجوم غیرقانونی به خاک کشوری مستقل از طرف ترکیه بیان شده آن بوده است که ترکیه، خواهان ایجاد منطقه ای حائل بین خود و منطقه ای خودمختار به نام رژاواست(به معنی کردستان غربی) که در دست کردهای سوری است و هدف ترکیه، تغییر بافت جمعیتی آن منطقه به نفع خود است. در همین حین کشورهای اروپایی فروش تسلیحات به ترکیه را متوقف کردند و وزارت خزانه داری آمریکا تحریم های سنگینی را علیه سه وزیر(انرژی، دفاع و کشور) و همچنین دو وزارتخانه (انرژی و دفاع) وضع کرد. منطقه درگیری شمال و شمال شرق سوریه است، منطقه ای که با ترکیه هم مرز است. منطقه ای که شمال حلب، حسکه و رقه و تل ابیض و راس العین را در بر می گیرد. مناطقی عمدتا کرد نشین که اکثرا توسط کردها کنترل می شود و البته نیرهای ارتش آزاد سوریه که مورد حمایت ترکیه هستند. کردهای ترکیه عموما در بخش شرقی و جنوب شرق ترکیه زندگی می کنند. این منطقه با مساحتی حدود 230 هزار کیلومتر مربع و حدود 14 میلیون نفر جمعیت، حدود سی درصد از خاک ترکیه را در بر می گیرد. دولت ترکیه از سال ۱۳۹۵ حمله به شمال سوریه و مناطق مرزی را شروع کرده و هدف خود را جلوگیری از تشکیل دولت خودمختار کردهای سوریه اعلام کرد که از دید ترکیه آنها به دلیل ارتباط با پ.ک.ک (حزب کارگر کردستان) سازمانی «تروریست» تلقی می‌شوند. ترکیه همچنین مدعی تلاش کردها برای تغییر بافت جمعیتی منطقه شمال شرق سوریه با جابه‌جایی و ایجاد محدودیت برای عرب‌ها و ترکمن‌ها بودند. حمله به شهر عفرین در استان حلب از سوی ترکیه و «ارتش آزاد سوریه» و بیرون آوردن آن از دست رژاوا (اداره خودمختار شمال و شرق سوریه) با این توجیه صورت گرفت. در ادامه مطلب هدف ترکیه از حمله فوق و دستیابی به توافق با دولت آمریکا برای تأسیس منطقه حائل در شمال سوریه و نقاط مرزی با ترکیه و عراق مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. منتهی پیش از آن ضرورت دارد تا مرور مختصری پیرامون پیش زمینه‌های برخورد و سیاق موضوع انجام شود. اگرچه کردهای سوری که در جنگ داخلی سوریه فعال شده و ایده‌های تشکیل «دولت خودمختار» و «مبارزه با داعش و افراطی‌های اسلام‌گرا» را دنبال کردند، متکثر هستند اما در بین آنها گروه ی.پ.گ (یگان‌های مدافع خلق) به عنوان شاخه نظامی حزب اتحاد دمکراتیک دست بالا را داشته است. این گروه که ارتباط نزدیک و اشتراک گفتمانی و ایدئولوژیک (چپ مارکسیست-لنینیست) با پ.ک.ک دارد، وارد ائتلاف با دولت وقت آمریکا در زمان ریاست جمهوری اوباما برای پیکار با داعش شد. البته هدف اصلی این گروه ایجاد دولت خودمختار شمال و شرق سوریه بود، و شهرها و مناطق آزاد شده را با این رویکرد سامان می‌دادند که اگرچه در ظاهر دولت خودمختار کرد قید نشده بود، اما کردها در عمل بر امور مسلط بودند. دولت سوریه و جمهوری اسلامی ایران مخالفان تشکیل منطقه امن در سوریه هستند که به معنای تغییر حاکمیت بخشی از شمال سوریه از نیرویی خنثی به متخاصم است… اما هدف نهایی ترکیه چیست؟ آیا ترکیه می‌خواهد مشابه قبرس عملاً یک واحد سیاسی-جغرافیایی در درون خاک سوریه و تحت نفوذ خود تشکیل دهد؟ پاسخ به این سؤال‌ها راحت نیست. مقامات ارشد ترکیه تصریح کرده‌اند که برنامه‌ای برای اضافه کردن به قلمرو خود ندارند و تمامیت ارضی سوریه را به رسمیت می‌شناسند. حتی اردوغان اظهار داشته که مشکلی با حضور ارتش سوریه در مناطق مرزی ندارد. پرسش اینجا است که چگونه تشکیل منطقه امن با محوریت ترکیه و ارتش آزاد سوریه با حضور ارتش سوریه امکان‌پذیر است؟ طبق بند ۱۰ توافق آمریکا و ترکیه قرار است منطقه امن در مجاورت مرز ترکیه و سوریه تشکیل شود. البته این اولین بار نیست که دو دولت چنین توافقی کرده‌اند. در سال ۱۳۹۵ در زمان ریاست جمهوری اوباما نیز تفاهم کلی حاصل شد که برای مبارزه با داعش در منطقه‌ای عمق ۶۵ کیلومتر و عرض ۱۰۰ کیلومتر ناحیه «عاری از داعش» ایجاد شود. این موافقتنامه دوجانبه هیچگاه اجرایی نشد، و در توافق اخیر نیز جزئیات منطقه حائل ذکر نشده است. دولت ترکیه تمایل دارد که این منطقه در عمق ۳۵ کیلومتری و عرض ۴۴۰ کیلومتری تشکیل شده و کل مناطق مرزی سوریه با عراق و ترکیه را در بر گیرد. این منطقه وسعتی در حد ۱۴ هزار و ۵۰۰ کیلومتر خواهد داشت که تقریباً در حد هشت درصد کل سرزمین سوریه و ۴.۳ برابر وسعت جمهوری ترک قبرس شمالی است. به لحاظ جمعیتی هم بازگشت حداقل دو میلیون پناهجوی سوری از ترکیه به منطقه فوق بدون احتساب ساکنان بومی که تقریباً معادل ۹ درصد جمعیت کل سوریه است، پیامدهای مشخصی داشته و تنش‌های اجتماعی، عقیدتی و فرهنگی ایجاد خواهد کرد. از این رو برخی مقامات دولت امریکا طرح بلندپروازانه دولت ترکیه را ناشدنی و حتی «دیوانه‌وار» توصیف کرده‌اند. بشار اسد و جمهوری اسلامی ایران نیز سرسختانه در برابر تشکیل این منطقه حائل مخالفت خواهند کرد. بنابراین اجرای توافق آمریکا و ترکیه وضعیت مبهمی دارد. شهرهای مرزی چون رأس‌العین در پیشانی تنش‌ها و عدم قطعیت‌ها قرار دارد. طبق توافقنامه نیروهای دمکراتیک سوریه باید شهر را تخلیه کنند، اما این کار ساده نخواهد بود. بنابراین اگرچه می‌توان نوعی تمایل در دولت ترکیه برای قبرسی‌کردن سوریه و حاکمیت ارتش آزاد و دیگر نیروهای سوری همسو را مشاهده کرد اما اجرای آن با موانع متعددی روبه‌رو است که عبور از تمامی آنها اگر ناشدنی نباشد، خیلی دشوار است. کردهای سوریه برای حفظ دستاوردهای هشت ساله خود از هیچ تلاشی فروگذار نخواهند کرد تا برنامه ترکیه عملی نشود. اما عدم پیشروی دولت سوریه تنگنای آنها است که نوعی تعامل با ترکیه حداقل در سطحی محدود به میانجی‌گری آمریکا را برای آنها گریزناپذیر می‌سازد. بنابراین تعامل‌ها و درگیری‌ها بین پنج بازیگر ترکیه، آمریکا، روسیه، جمهوری اسلامی ایران، کردهای سوریه و دولت سوریه که برخی از آنها مناطق اشتراک و افتراقی با هم دارند، روشن می‌سازد که آیا بخشی از قلمرو سوریه به منطقه نفوذ ترکیه تبدیل شده و به صورت دو فاکتو از آن جدا می‌شود؛ همانطور که در سال ۱۹۲۱ دولت وقت ترکیه شهر قدیمی رأس‌العین را به دو قسمت تقسیم کرد و پاره‌ای از شهر قدیمی را در اختیار گرفت و نام آن را جیلان پینار نامید.

شماره 32 افق اقتصاد